आज आपण ओळख करून घेणार आहोत ती एका अत्यंत सुंदर आणि निसर्गरम्य स्थळी असलेल्या अत्यंत देखण्या अशा केरळी स्थापत्यशैलीतल्या शिवमंदिराची. केरळच्या कासरगोड जिल्ह्यात मधुर या छोट्याशा गावात असलेलं हे मंदिर मला फार आवडतं. हे मंदिर जरी केरळ राज्यात असलं तरी कर्नाटकातल्या मंगळूर शहरापासून केवळ तासाभराच्या अंतरावर ते आहे. मधुरचं हे शिवमंदिर खरं तर शिव आणि श्रीगणेश अशा दोन देवतांना समर्पित आहे. केरळमधल्या कासारगोड शहरापासून फक्त आठ किलोमीटरवर असलेलं हे तीनमजली, गजपृष्ठाकार विमान असलेलं अनोखं मंदिर तिथल्या मधुवाहिनी नदीच्या काठावर वसलेलं आहे. इथं भगवान शिवांची उपासना मदनंतेश्वर या स्वरूपात केली जाते. असं मानलं जातं की, याच ठिकाणी भगवान शिवांनी आपला तिसरा डोळा उघडून कामदेवाचं, म्हणजेच मदनाचं, भस्म केलं. मदनाचा, म्हणजेच पर्यायानं सर्व वासनांचा अंत करणारा तो मदनंतेश्वर!

खास केरळी स्थापत्यशैलीतले, जांभा दगड, ग्रॅनाईट आणि उत्तम लाकडाचा सढळ हस्ते वापर करून बांधलेलं हे अत्यंत सुरेख मंदिर सर्वप्रथम दहाव्या शतकात जवळच्या कुंबलाच्या मायपाडी राजांनी बांधलं होतं. पुढं पंधराव्या शतकात त्याचा विस्तार करून त्याला सध्याचं स्वरूप दिलं गेलं. हे तीनमजली भव्य मंदिर केवळ भाविकांनाच आकर्षित करत नाही, तर देशोदेशीचे स्थापत्यकलेचे जाणकारदेखील या मंदिराकडे आकृष्ट होतात.

मधुरचं मदनंतेश्वर अत्यंत भव्य आणि प्रशस्त अशा चौरस प्राकारात बंदिस्त आहे. मंदिराचं श्रीकोविल म्हणजे गर्भगृह तीनमजली असून वरच्या दोन मजल्यांवर तांब्याचं छत आहे आणि सर्वात खालच्या मजल्यावर मंगळुरी कौलांचं उतरतं छप्पर आहे. केरळच्या या भागात होणाऱ्या अफाट पावसाला तोंड देण्यासाठी असं उतरतं छप्पर हवंच! श्रीकोविल गजपृष्ठाकार म्हणजे हत्तीच्या पार्श्वभागाच्या आकारासारखं मागून गोलाकार आणि पुढून आयताकृती आहे.

मंदिराच्या आवारात असलेले अत्यंत गुंतागुंतीचे आणि नाजूक कोरीवकाम केलेले लाकडी खांब आणि मजबूत तुळया केरळी ‘थाचू शास्त्र’ या सुतारशास्त्रावरील प्राचीन ग्रंथानुसार घडवलेले आहेत. या खांबांवरील अप्रतिम कोरीव काम प्राचीन काळातील स्थानिक कारागिरांच्या कौशल्याचं दर्शन आपल्याला घडवतं. मंदिराच्या भिंती आणि छप्पर भारतीय पौराणिक कथांमधील दृश्यं दर्शवणाऱ्या स्टुको प्रतिमांनी सजवलेलं आहे. मंदिराच्या मंडपाच्या छतावर अष्टदिक्पालांच्या अत्यंत सुरेख लाकडी प्रतिमा कोरलेल्या आहेत. श्रीकोविलजवळच्या नमस्कारमंडपाच्या भिंती रामायणातील दृश्यं दर्शवणाऱ्या लाकडी कोरीव कामांनी अलंकृत करण्यात आल्या आहेत. मंदिराच्या आवारात खोल विहीर आहे. या विहिरीच्या पाण्यात अनेक औषधी गुणधर्म आहेत असं म्हणतात. जवळच दगडी पायऱ्यापायऱ्यांनी सुशोभित केलेली मोठी पुष्करिणी किंवा अंबाल-कुलम् आहे. मंदिराच्या आवारात म्हणजे चुटंबलम् मध्ये अनेक लहान-मोठे आयताकृती आणि चौरस आकाराचे मंडप आणि परिसरदेवतांची मंदिरं आहेत.

या मंदिराचा इतिहास अनेक स्थानिक शासकांशी, विशेषत: कुंबलाचा मायपाडी शासक, जयसिंह याच्याशी संबंधित आहे. म्हैसूरचा सुलतान टिपू यानं कासरगोडवर स्वारी करून इथली अनेक मंदिरं जमीनदोस्त केली, तेव्हा असं मानलं जातं की, याही मंदिराचा नाश करण्याच्या उद्देशानं टिपू आपल्या सैन्यासकट इथं आला होता; पण काही कारणामुळे त्यानं तो विचार बदलला. मात्र, मंदिरविध्वंसक ही आपली प्रतिमा जपण्यासाठी म्हणून त्यानं आपल्या तलवारीचा वार या मंदिराच्या छपरावर केला, तो आपण आजही बघू शकतो.

स्कंदपुराणातील एका कथेनुसार, हे मंदिर आधी भगवान शिवांचंच मंदिर होतं; परंतु शेकडो वर्षांपूर्वी एका पुजाऱ्याच्या धाकट्या मुलानं मंदिराच्या भिंतीवर गणेशाची मूर्ती रेखली; पण आधी द्विमिती चित्रस्वरूपात असलेल्या श्रीगणेशाच्या चित्राचं रूपांतर त्रिमिती मूर्तीत झालं आणि ती दिवसेंदिवस मोठी होत गेली. तेव्हापासून हे मंदिर गणेशाचं खास मंदिर बनलं आहे. स्थानिक लोकांचा या कथेवर प्रचंड विश्वास आहे.

मूडप्पा सेवा ही मधुरच्या मंदिरातील एक विशेष पूजा आहे आणि एक विधी आहे, ज्यात श्रीगणपतीची मोठी मूर्ती अप्पम् या खाद्यपदार्थानं सुशोभित करतात आणि नंतर प्रसाद म्हणून ते अप्पम् वाटले जातात.

इथं साजरा केला जाणारा प्रमुख सण म्हणजे गणेशचतुर्थी आणि वार्षिक जत्रोत्सव, जो ‘मधुर बेदी’ या नावानं प्रसिद्ध आहे. हा उत्सव पाच दिवसांचा असतो. काहीसं इंडोनेशियामधल्या निसर्गरम्य बाली बेटावर असलेल्या मंदिरांची आठवण करून देणारं हे मधुरचं नयनरम्य शिवमंदिर बघितलंच पाहिजे असं देखणं आहे. विशेष म्हणजे, इथली पूजाअर्चा पूर्णपणे तांत्रिक पद्धतीनं चालते. मंदिराचा परिसर अत्यंत स्वच्छ राखण्यात आलेला आहे. सन २०१८ मध्ये या मंदिराच्या रिस्टोरेशनचं काम सुरू झालं. मूळ सौंदर्याला कुठंही धक्का लागणार नाही अशा पद्धतीनं या मंदिराचं काम सध्या सुरू आहे.

(सदराच्या लेखिका मंदिरस्थापत्यशैलीच्या अभ्यासक आहेत.)