महाराष्ट्रातील एकनाथ शिंदे सरकारसाठी उद्याचा दिवस (गुरुवार 11 मे) हा महत्त्वाचा दिवस असणार आहे. शिवसेना आमदारांच्या अपात्रतेवर सर्वोच्च न्यायालय उद्या निकाल देऊ शकते. मुख्य न्यायमूर्ती डीवाय चंद्रचूड यांनी बुधवारी (10 मे) सांगितले की, घटनापीठाचे दोन प्रमुख निर्णय उद्या येतील. समलिंगी विवाहाबाबत सुरू असलेल्या सुनावणीदरम्यान एका वकिलाच्या मुद्यावर उत्तर देताना त्यांनी ही माहिती दिली. यानंतर विरोधक आणि सत्ताधारी यांची धाकधूक वाढली आहे.

भारताचे सरन्यायाधीश डी वाय चंद्रचूड, न्यायमूर्ती एमआर शाह, न्यायमूर्ती कृष्णा मुरारी, न्यायमूर्ती हिमा कोहली आणि न्यायमूर्ती पीएस नरसिम्हा यांचा समावेश असलेल्या घटनापीठाने १४ फेब्रुवारी २०२३ रोजी या प्रकरणाची सुनावणी सुरू केली आणि शेवटी १६ मार्च २०२३ रोजी निर्णय राखून ठेवला होता. १५ मे २०२३ रोजी न्यायमूर्ती एमआर शाह निवृत्त होणार आहेत. त्यामुळे उद्या या प्रकरणाचा निकाल येणार हे निश्चित झाले आहे. 

महाराष्ट्रातील सत्तासंघर्षावर संपूर्ण देशाचे लक्ष लागले आहे. शिंदे आणि ठाकरे यांच्यातील वादावर फक्त शिवसेना पक्षावर नाहीत तर राजकारणावर देखील परिणाम होणार आहे. दरम्यान गेली ११ महिने न्यायालयात हा वाद सुरू होता. या दरम्यान कोर्टात ऐतीहासिक युक्तिवाद झाला. या ११ महिन्यात घडलेल्या घटनेचा थोडक्यात सारांश आपण घेतला आहे.

सत्तासंघर्षाच्या वादात ठाकरे आणि शिंदे गटाकडून अनेक याचिका दाखल करण्यात आल्या आहेत. पहिली याचिका एकनाथ शिंदे यांनी जून २०२२ मध्ये कथित पक्षांतराच्या आरोपाखाली संविधानाच्या दहाव्या अनुसूची अंतर्गत बंडखोरांविरुद्ध तत्कालीन उपसभापतींनी बजावलेल्या नोटीसला आव्हान देणारी याचिका दाखल करण्यात आली होती.

यानंतर ठाकरे गटाने सर्वोच्च न्यायालयात याचिका दाखल करून महाराष्ट्राच्या राज्यपालांच्या विश्वासदर्शक ठरावाच्या निर्णयाला आव्हान दिले, भाजप समर्थित सरकारचे मुख्यमंत्री म्हणून एकनाथ शिंदे यांचा शपथविधी, नवीन सभापतीची निवड प्रकरण याला ठाकरे यांनी सर्वोच्च न्यायालयात आव्हान दिले होते.

भारताचे तत्कालीन मुख्य न्यायाधीश एन व्ही रमना यांच्या नेतृत्वाखालील ३ न्यायाधिशांच्या खंडपीठाने काही मुद्दे उपस्थित करुन हे प्रकरण घटनापीठाकडे पाठवले. यावेळी खंडपीठाने कोणते मुद्दे उपस्थित केले होते. ते जाणून घेऊया...

खंडपीठाने उपस्थित केले होते मुद्दे -

नबाम रेबिया प्रकरणात न्यायालयाने आयोजित केलेल्या भारतीय राज्यघटनेच्या अनुसूची 10 अंतर्गत अपात्रतेची कार्यवाही सुरू ठेवण्यापासून स्पीकरला काढून टाकण्याची सूचना त्यांना प्रतिबंधित करते का?

अनुच्छेद 226 आणि अनुच्छेद 32 अंतर्गत याचिका उच्च न्यायालय किंवा सर्वोच्च न्यायालयाकडून अपात्रतेच्या कार्यवाहीवर निर्णय घेण्यास आमंत्रित करते का?

सभापतींच्या निर्णयाअभावी एखाद्या सदस्याला त्याच्या कृतीच्या आधारे अपात्र ठरवले जाते असे कोणतेही न्यायालय मान्य करु शकते का?

दहाव्या अनुसूची अंतर्गत एखाद्या सदस्याला अपात्र ठरवण्यात आल्याचा सभापतींचा निर्णय तक्रारीच्या तारखेशी संबंधित असल्यास, अपात्रतेची याचिका प्रलंबित असताना कार्यवाहीची स्थिती काय आहे? , तसेच दहावी अनुसूची हटवली तर काय परीणाम होतील? असे अनेक मुद्दे खंडपीठाने मांडले होते.

विधीमंडळ पक्षाचा व्हीप आणि सभागृह नेता ठरवण्यासाठी स्पीकरच्या अधिकाराला किती वाव आहे?

दहाव्या अनुसूचीतील तरतुदींच्या संदर्भात परस्परसंवाद काय आहे?. पक्षांतर्गत प्रश्न न्यायालयीन पुनरावलोकनाच्या अधीन आहेत का? त्याची व्याप्ती काय आहे? कोणत्याही व्यक्तीला सरकार स्थापनेसाठी निमंत्रित करण्याचा राज्यपालांचा अधिकार आणि तो न्यायालयीन पुनरावलोकनाच्या अधीन आहे की नाही? पक्षांतर्गत एकतर्फी फूट रोखण्याच्या संदर्भात भारतीय निवडणूक आयोगाच्या अधिकारांची व्याप्ती काय आहे?, असे मुद्दे खंडपीठाने घटनापीठाकडे पाठवले होते.

उद्धव ठाकरे गटाने केलेला युक्तिवाद -

27 जून आणि पुन्हा 29 जून रोजी न्यायालयाने दिलेल्या आदेशांमुळे नवीन सरकार निवडले गेले, असा युक्तिवाद उद्धव ठाकरे गटाने केला होता. 27 जूनच्या आदेशानुसार, सर्वोच्च न्यायालयाने एकनाथ शिंदे यांना अपात्रतेच्या नोटीसला उत्तर देण्यासाठी मुदत वाढवून अंतरिम दिलासा दिला होता. नंतर, 29 जून रोजी, न्यायालयाने राज्यपालांनी बोलावलेल्या फ्लोअर टेस्टला परवानगी दिली. न्यायालयीन आदेशातील सुरुवातीच्या चुकीमुळे त्यानंतरचे सर्व निकाल उलथून टाकले जातील, असे सांगून ठाकरे गटाने २७ जून २०२२ रोजी पक्षकारांना जशास तसे स्थितीत आणण्यासाठी पूर्वस्थिती कायम ठेवण्याची मागणी केली होती.

शिंदे गटाने पक्षात फूट पडली नाही, असा युक्तिवाद कधीच केला नाही. असे असतानाही निवडणूक आयोगाने पक्षात फूट असल्याचे मान्य केले. पुढे, दहाव्या अनुसूचीने विभाजनाला संरक्षण म्हणून मान्यता दिली नाही आणि अपात्रतेविरुद्धचा एकमेव बचाव म्हणजे दुसर्‍या पक्षात विलीनीकरण हा आहे. तसेच विभाजनाला संरक्षण म्हणून मान्यता नसल्यामुळे, शिंदे गटाला विधिमंडळात बहुमत आहे की नाही हे महत्त्वाचं नाही.

जर न्यायालयाने एकनाथ शिंदे गटाला अधिकृत शिवसेना म्हणून मान्यता दिली तर ते कोणतेही सरकार पाडण्याचा आणि पक्षांतरास सक्षम करण्याचा आदर्श ठेवू शकतात.

उद्धव ठाकरे आणि शिवसेना विधिमंडळ पक्षनेते यांनी नियुक्त केलेल्या व्हीपची बदली करून नवनिर्वाचित सभापतींना हटवण्यास ठाकरे पक्षाने आक्षेप घेतला होता. अशा नियुक्त्या करून सभापतींनी उघडपणे पक्षपातीपणा केला आहे. अशा परिस्थितीत या घटनात्मक अधिकारावर विश्वास ठेवता येणार नाही, असे ठाकरे गटाने म्हटले होते.

दहाव्या अनुसूची अंतर्गत बचाव नाही शिंदे गाटात सामील झालेल्या ४० आमदारांना दहाव्या अनुसूची अंतर्गत कोणताही बचाव नव्हता. विधानसभेतील सदस्यांना त्यांच्या राजकीय पक्षापासून स्वतंत्रपणे काम करता येत नव्हते. शिवाय, त्यांच्या कृतीतून एकनाथ शिंदे यांनी स्वेच्छेने सभागृहाचे सदस्यत्व सोडले होते.

राज्यपालांना कोणत्याही राजकीय पक्षाच्या बंडखोर आमदारांना मान्यता देणे, त्यांची कृती योग्य ठरवण्याचा कायदेशीर अधिकार नाही. कारण राजकीय पक्ष कोणाचे प्रतिनिधित्व करतो हे ओळखण्याचा अधिकार निवडणूक आयोगाच्या अधिकारक्षेत्रात येतो.

एकनाथ शिंदे गटाने केलेला युक्तिवाद -

राज्यपालांकडे बहुमत चाचणी घेण्याशिवाय कोणताही पर्याय नव्हता. सरकारला पाठिंबा काढून घेताच, राज्यपालांसमोर फ्लोर टेस्ट घेणे हा एकमेव पर्याय उरला होत, असे शिंदे गटाने न्यायालयात सांगितले होते.

राज्यपालांनी बहुमत चाचणी घेण्यास सांगणे चुकीचे नव्हते कारण मोठ्या संख्येने आमदारांनी त्यांना पत्र लिहिले होते आणि तत्कालीन सरकारकडे बहुमत नसल्याचे सांगितले होते.  

शिंदे गट 'खऱ्या शिवसेनेचे' प्रतिनिधित्व करतो. पक्षात 'विभाजन' करण्यावरून कोणताही वाद नाही. ते खऱ्या शिवसेनेचे प्रतिनिधित्व करतात आणि आता त्यांना निवडणूक आयोगाने मान्यता दिली आहे.

विधिमंडळ पक्ष आणि राजकीय पक्ष यांच्यात कोणताही फरक नाही, असे प्रतिपादन करून शिंदे गटाने असा युक्तिवाद केला. तसेच  असा युक्तिवाद करण्यात आला की त्यांनी कधीही नवीन राजकीय पक्ष असल्याचा दावा केला नाही, परंतु त्याऐवजी मान्यताप्राप्त राजकीय पक्षाचे एक गट म्हणून प्रतिनिधित्व केले.

हे प्रकरण राजकारणाच्या कक्षेत येते न्यायालयाच्या कक्षेत येत नाही, असा युक्तिवाद शिंदे गटाने केला. दहाव्या अनुसूची अंतर्गत अधिकार क्षेत्राचा वापर करताना, कोणता गट हा खरा राजकीय पक्ष आहे या मुद्द्यावर सभापती भाष्ट करू शकत नाहीत. कारण हा निर्णय निवडणूक आयोगाने ठरवायचा आहे. निवडणूक आयोगाने शिंदे गटाला मूळ शिवसेना म्हणून मान्यता दिली होती.

उद्धव ठाकरे हे बहुमत चाचणीला सामोरे गेले नाहीत. यापूर्वी त्यांनी राजीनामा दिला. बहुमत ठरवण्याचे गणित स्पीकर किंवा राज्यपालांकडे नव्हते, परंतु राज्यपालांना फ्लोअर टेस्ट घेण्याचे काम देण्यात आले होते. ज्या परिस्थितीत ठाकरे यांनी फ्लोअर टेस्ट होण्याआधी राजीनामा दिला होता.

पक्षांतर्गत असंतोष हा घटनात्मक योजनेचा आणि लोकशाहीचा घटक आहे आणि तो बेकायदेशीर मानला जाऊ शकत नाही, असाही युक्तिवाद देखील शिंदे गटाने केला होता.

राज्यपालांकडून केलेला युक्तिवाद -

राज्यपालांना प्रदान केलेल्या वस्तुनिष्ठ सामग्रीमुळे निर्णय घेण्यात आला. ज्यात शिंदे गटाच्या ३४ आमदारांनी एकनाथ शिंदे यांच्या नेतृत्वाला मान्यता देणारा ठराव समाविष्ट केला होता. उद्धव गटाकडून ४७ आमदारांना दिलेल्या हिंसक धमक्या, स्वतः पत्र आणि विरोधी पक्षनेत्याच्या पत्रामुळेच राज्यपालांना सरकारला बहुमत चाचणीसाठी बोलावणे भाग पडले.

सरकारला सभागृहाचा पाठिंबा असेल याची खात्री करणे ही राज्यपालांची घटनात्मक जबाबदारी आहे, असे सांगून सभागृहाचा विश्वास गमावल्यानंतर सरकार चालवणे हे पाप होते. ज्यामध्ये राज्यपाल पक्षकार बनू शकत नव्हते, असा युक्तिवाद करण्यात आला होता.