पुणे - अब्जावधी ताऱ्यांनी दैदीप्यमान होणाऱ्या एका आकाशगेंगाचा (Galaxy) शेवटचा प्रवास टिपण्यात भारतीय शास्त्रज्ञांना (Indian Scientist) यश आले आहे. रेडिओ अकाशगंगेचा शोध घेणारे हे संशोधन पुण्यातील राष्ट्रीय रेडिओ खगोलभौतिकी केंद्राचे (एनसीआरए) (NCRA) शास्त्रज्ञ डॉ. धरमवीर लाल यांच्या नेतृत्वात झाले झाले. यासाठी नारायणगाव जवळील अद्ययावत जायंट मीटरवेव्ह रेडिओ टेलिस्कोप (जीएमआरटी) (GMRT) आणि चंद्रा एक्स-रे वेधशाळेचा वापर करण्यात आला आहे. (Remains of Radio Galaxies Discovered by Indian Scientists)

‘एबेल२०६५’ नावाने ओळखल्या जाणआऱ्या आकाशगंगा समूहातील एका रेडिओ आकाशगंगेच्या अवशेषांचा शोध लागला आहे. आकाशात असे काही मोजकेच अवशेष शास्त्रज्ञांना माहित आहे. अद्ययावत जीएमआरटीमुळे अशा अवशेषांचे शोध घेणे शक्य झाले आहे. हे संशोधन ॲस्ट्रोफिजिकल जर्नलच्या १६ जुलैच्या अंकात प्रकाशित केले गेले आहे. डॉ. लाल म्हणतात,‘‘अवशेषीय रेडिओ आकाशगंगांचा अंत होण्याचा टप्पा अल्पकाळ असतो आणि आकाशात अशे काही मोजकेच अवशेष ज्ञात आहेत. हा शोध असे अधिकाधिक दुर्मिळ घटक शोधण्यासाठी अदययावत केलेल्या जीएमआरटीची क्षमता दर्शवितो.’’ आकाशगंगांच्या उत्क्रांतीचा भिन्न इतिहास आणि अंत होण्याच्या टप्प्यात असलेल्या सक्रिय आकाशगंगांच्या उत्क्रांतीला चालना देणाऱ्या यंत्रणांचा शोध याद्वारे घेतला जाऊ शकतो.

रेडिओ आकाशंगगा म्हणजे..

सक्रिय आकाशगंगांच्या मध्यभागी सूर्याच्या वस्तुमानाच्या दशलक्ष ते अब्ज पट वस्तुमानाचे एक अतीघन कृष्णविवर (ब्लॅक होल) असावे, असा विश्वास आहे. अतीघन कृष्णविवर आसपासच्या भागातून अधिक सामग्री आकर्षित करतात. तसेच ते देखील केंद्रकामधून लाखो प्रकाशवर्षे दूरपर्यंत सामग्री आणि ऊर्जेचे लोट बाहेर फेकतात. अशा आकाशगंगांचा सक्रिय टप्पा कित्येक दशलक्ष वर्षे टिकू शकतो, त्यानंतर केंद्रकातील आण्विक प्रक्रिया थांबते आणि रेडिओ उत्सर्जन नष्ट होण्यास सुरवात होते. रेडिओ आकाशगंगांचा हा चरण सक्रिय आकाशगंगांचा अंत होण्याचा शेवटचा टप्पा दर्शवितो आणि तो बहुतेकदा अवशेषीय किंवा अंतिम टप्पा म्हणून संबोधला जातो.

या संशोधनाचे वैशिष्ट्ये

- अवशेषीय आणि पुनर्जिवित रेडिओ आकाशगंगाच्या शोधामुळे त्यांच्या उत्क्रांतीवर, तसेच सक्रिय आकाशगंगांच्या कालचक्रावर प्रकाश पडेल

- अवशेषीय रेडिओ आकाशगंगा अधिकच दुर्मिळ आहेत. कारण त्या अल्पायुषी असल्यामुळे ओळखणे कठीण होते. आता मात्र अद्ययावत जीएमआरटीच्या सहाय्याने असे शोध घेणे शक्य होत आहे.

- जीएमआरटीची रेडिओ लहरींतून मिळणारी आणि चंद्रा एक्सरेची क्ष-किरणांतून मिळणारी प्रतिमा एकत्र करून अशा अवशेषीय रेडिओ आकाशगंगामधील संभाव्य धोक्यांचा इशारा दिसन शकतो.