प्रयोगशील आणि हुशार मनुष्य हा प्रयोगशील आणि हुशारच असतो. तो कुठेही गेला तरी त्याची हुशारी अन् प्रयोग लपून राहत नाहीत. कुठलेही ‘गुण’ हे सापेक्ष असतात, त्यांचा नेहमीच सदुपयोग होतो असं नाही पण त्यामुळेच गुन्हेगार चार्ल्स शोभराजची चाणाक्ष बुद्धिमत्ता किंवा ड्रग तस्कर पाब्लो एस्कोबारचा बिझनेस सेन्स आपण सहजपणे नाकारू शकत नाही. जेसिका लालचा खून करणाऱ्या मनु शर्मानं गरम डोक्यामुळे क्षणार्धात गुन्हा केला पण तिहार कारागृहात शिक्षा भोगतांना त्याने तिथल्या बेकरीचा टर्न ओव्हर पाच कोटींवर नेऊन ठेवला होता. भायखळा जेलमध्ये इंद्राणी मुखर्जीनं कैद्यांची युनियन तयार करत पोलिसांना जेरीस आणले होते. अर्थात इथे त्यांचे उदात्तीकरण करण्याचा अजिबात हेतू नाही किंवा यामुळे त्यांचे गुन्हे कमी ठरतात असेही नाही पण सांगण्याचा मतितार्थ एवढाच की बुद्धिमत्ता लपत नसते किंबहुना ती दुधारी तलवारीसारखी असते.

आता तुम्ही म्हणाल इथे या लोकांचा काय संबंध? रुको...सब्र करो...संबंध आहे. आज जरा चेंज म्हणून याच श्रेणीतल्या एका माणसाची गोष्ट सांगतो. ‘रॉबर्ट स्ट्रॉड’ हे त्याचं नाव आहे. त्याचा जन्म वॉशिंग्टनमधल्या सिएटलमध्ये झाला. त्याचे वडील व्यसनी आणि हिंस्र प्रवृत्तीचे होते. त्यांनी रॉबर्टची शाळा तिसऱ्या इयत्तेतच थांबवली. रोजच्याच दारू-भांडणं-मारामारी याला तो ही कंटाळला होता. ‘बाल्य’ असेही संपले होते. शेवटी वयाच्या तेराव्या वर्षी त्याने घरातून पळ काढला. छोटं मोठं काम अन् चुटूरपुटूर चोरी करत त्याचा उदरनिर्वाह चालला होता. वयाच्या अठराव्या वर्षी तो रस्ते बांधकाम कामगारांच्या गॅंगमध्ये सामिल झाला. दिवसभर ढोरमेहनत करणे, सायंकाळी सिगरेट फुंकणे आणि दारू पिऊन रात्रभर बेहोश झोपणे अशी सगळी दिनचर्या त्याची चालली होती. तिथं तो किटी ओ ब्रायन नामक एका वेश्येच्या संपर्कात आला अन् चक्क तिच्या प्रेमातच पडला. प्रेमासारख्या नितळ आंतरिक भावनेमुळे का होईना रॉबर्ट आता थोडा भानावर आला पण या इथेच घोळ झाला. प्रेमामुळेच तो अंमळ ‘पजेसिव’ वागू लागला.

किटीच्या माजी प्रियकराने हे सगळं बघितले आणि एके दिवशी त्यानं रॉबर्टची जाम धुलाई केली. रॉबर्ट तर लहानपणापासून निगरगट्ट झालेला होता. त्यानंही जोरदार प्रतिकार केला पण तिथेच गल्लत झाली. घाव वर्मी लागला अन् प्रतिहल्ल्यात समोरचा इसम ठार झाला. दोघंही मद्यधुंद असल्याने ‘वाद पैश्यांवरून झाला की किटीवरून’ यात बघ्यांचाही गोंधळ झाला पण हा विचार करण्याची वेळ निघून गेली होती. रॉबर्टच्या हातून सरेआम खून झाला होता..

केस कोर्टात स्टॅंड झाली आणि कोर्टानं रॉबर्टला ‘बारा’ वर्षे सक्तमजुरीची शिक्षा सुनावत त्याची रवानगी तुरूंगात केली. कैदी म्हणूनही हा बहाद्दर हाताळायला अवघडच निघाला. नियमित वैद्यकिय तपासणी वेळी त्यानं डॉक्टरच्याच कानात खेचली ते प्रकरण थंडावत नाही. तोच त्याने शेजारच्या कैद्याला हाती येईल, त्या तिक्ष्ण वस्तूने मारहाण केली. पर्यायी त्याच्या शिक्षेत अजून काही महिने जोडले गेले. त्याने थोडा वेळ घेतला पण कैदी म्हणून हळूहळू तो रुळला. काही महिन्यांनी त्याला दुसऱ्या कारागृहात हलवण्यात आले. ठिकाण बदलले तसे याने कारागृहातल्या रुटिन ॲक्टिविटिजमध्ये रस घ्यायला सुरूवात केली.

विद्यापीठातून कैद्यांसाठी असलेल्या मेकॅनिकल ड्रॉईंग, संगीत, अभियांत्रिकी, गणित, धर्मग्रंथाभ्यास अश्या अनेक विषयात रॉबर्टनं रुची दाखवली. एका बाजूला हे सगळं सकारात्मक सुरू होतं परंतु ‘सुंभ जळला असला तरी पीळ कायम’ होता. अधूनमधून त्याच्यातील हिंस्त्र श्वापद डोकवायचंच. मधल्या काळात नेमकं घडू नये तेच घडलं. छोटीमोठी कुरबूर झाली आणि रॉबर्टनं कारागृहातील मेसच्या सुरक्षा रक्षकाला मारहाण केली.

पुन्हा नविन गुन्हा दाखल झाला, कोर्टात केस स्टॅंड झाली पण यावेळी न्यायाधिशांनी अजिबात दयामाया न दाखवता त्याला ‘मरेपर्यंत फाशी’ची शिक्षा फर्मावली.उर्वरीत शिक्षा भोगून तो फासावर चढणार होता पण सहृदयी राष्ट्राध्यक्ष वुड्रो विल्सन यांना त्याची दया आली आणि त्यांनी रॉबर्टची फाशी रद्द करत त्याला ‘आजन्म कारावास विदाऊट पॅरोल’ अशी शिक्षा जाहिर करत त्याला अंडासेलमध्ये ठेवावे असा आदेश दिला.

खरं सांगायचं तर मृत्यू ही सुटका होती. एकांतवास जास्त भयानक होता. रॉबर्टचा एकेक दिवस एकेका वर्षासारखा जात होता. एके दिवशी असंच विचार करत छताकडे शुन्यात बघत तो पहूडला असतांना कसल्याश्या तरी आवाजाने त्याची तंद्री भंग पावली. त्याच्या छातीवर खिडकीत असलेले पक्ष्याचे घरटं पडले होते अन् विस्कटलेल्या घरट्यात प्रचंड घाबरलेलं चिमणीचं इवलसं निरागस पिल्लूही होतं. पिलाची केविलवाणी अवस्था बघून कोडग्या रॉबर्टच्या डोळ्यातून नकळतच एक अश्रु टपकला, त्यानं अलगदपणे चिमणीचं पिल्लू आणि घरटं होते तसे खिडकीत सेट करून ठेवले. हे पिल्लू जगेल? त्याचे आईबाबा त्याला स्विकारतील? तो रोज तासनतास हळूच घरट्याचं निरिक्षण करत बसे. पिल्लू वाचलं-मोठं झालं अन् उडूनही गेलं पण रॉबर्टला ‘पक्षी’ या जमातीबद्दल प्रेम अन् कुतूहल वाटू लागलं.

कारागृहात कैद्यांना वाचायला पुस्तकं मिळत असत. माणसाबद्दल रॉबर्टला अनुभव वाईटच होते त्याने पक्ष्यांबद्दलचे वाचन सुरू केले. त्यानं या विषयातील एकेक ओळ-एकेक पुस्तक वाचून काढली. शेकडो पुस्तकांचा फडश्या पाडल्यानंतर रॉबर्टनं अनेक नोट्स काढल्या, नोंदी-शंका लिहून ठेवल्या, पक्ष्यांच्या सवयी त्यांचे आजार याबाबत त्यानं इत्यंभूत ज्ञान मिळवलं. रॉबर्टची ज्ञानलालसा बघून तुरूंग अधीक्षकांनी त्याला पक्षी पाळण्याची विशेष सवलत दिली. रॉबर्टनं सिगरेटच्या पाकिटांपासून पक्ष्यांसाठी निवारा तयार केला आणि पक्ष्यांची औषधं बनवण्याचं जुजबी साहित्यही मागवलं. त्याच्या अभ्यासाला आता अधिकच गती मिळाली होती. त्याच्या नोट्सच्या हस्तलिखिताचं मोठं बाड तयार झाले होते. त्याने ते तुरूंगातूनच प्रकाशित केले. पक्षीप्रेमी-पक्षीनिरीक्षक-पक्षी तज्ज्ञ यांच्यासाठी हे हस्तलिखित म्हणजे मोठा खजिना होता. पण एवढ्यावरच रॉबर्ट थांबला नाही त्याने पक्ष्यांच्या आजाराबद्दल माहिती देणारे दुसरे पुस्तक प्रकाशित केले.

हा ठेवा तर अत्यंत अमुल्य होता. नोंदी-निरिक्षणांसोबतच रॉबर्टनं पक्ष्यांची रेखाटने काढत पुस्तक विलक्षण सुंदर आणि बोलकं असं डिझाईन केले होते. रॉबर्टची पुस्तकं केवळ एखाद्या हौशी पक्षीप्रेमीच्या नोंदवह्या नव्हते तर ऑर्निथॉलॉजी अर्थात पक्षीविज्ञान या विषयांत मार्गदर्शक ठरतील असे ग्रंथराज होते. रुटिन प्रोसेसचा भाग अर्थात ट्रान्सफर म्हणून रॉबर्टची रवानगी अल्कॅट्राजच्या बेटावरील तुरूंगात झाली, यावेळी त्याचे पक्षी त्याच्या सोबत नव्हते. ‘पेन-वही’ एकांतवासात पुन्हा एकदा रॉबर्टचे सोबती झाले. तो लिहित राहिला.

कारागृहातील अनुभव आणि पक्ष्यांचा अभ्यास यावर त्याने भलंमोठं जाडजूड हस्तलिखित लिहून काढले, परंतु हा दस्तावेज केवळ त्याचे आत्मवृत्त नव्हते तर अमेरिकन कारागृहव्यवस्थेचाही कच्चाचिठ्ठा होता. पर्यायाने ते सगळं अप्रकाशितच राहिले. एव्हाना रॉबर्टची पक्षीविषयक पुस्तकं कारागृहाबाहेरच्या जगात लोकप्रिय झाली होती. थॉमस गॅड्डीस या लेखकानं रॉबर्टवर ‘बर्डमॅन ऑफ अल्काट्राज’ नावाचं पुस्तक लिहिलं. त्याच्या कारावासातील हिंस्त्र वर्तणुकीला काळ्या भूतकाळाची झालर जोडली गेली. हे पुस्तकही प्रचंड लोकप्रिय झालं. ‘रॉबर्ट स्ट्रॉड’ या नावाभोवती आता थोडं वलय तयार झालं होतं. त्याच्या पुढच्या ट्रान्सफरमध्ये त्याचा एकांतवास संपवण्यात आला, तो इतर कैद्यांसह शांततेत राहू लागला. पक्ष्यांनी जणू त्याचं चित्त थाऱ्यावर आणलं होतं.

मिसूरीतल्या कारावासात तो तुरूंगातील छापखान्यात काम करू लागला. इकडं कारागृहाबाहेर त्याच्या आयुष्यावर बेतलेला ‘बर्डमॅन ऑफ अल्काट्राज’ हा सिनेमा रिलिज झाला. रॉबर्टची भूमिका निभावली होती बर्ट लॅंकॅस्टर या अभिनेत्यानं. बर्टनं मनस्वी रॉबर्ट सुंदर साकारला होता, ज्यासाठी त्याला उत्कृष्ट अभिनयासाठी मानाचं ऑस्कर नामांकनही मिळाले. इतके सगळे आपल्याकडे घडले असते तर रॉबर्टला किमान आमदारकीचं तिकिट तरी नक्कीच मिळाले असते पण तिकडे राष्ट्राध्यक्षांच्या आदेशानुसार त्याला माफी किंवा शिक्षेत सुट तर मिळाली नाहीच, पण साधा पॅरोलही मिळाला नाही. ‘सुटका नको पण माझं आत्मवृत्त तरी परत करा’ म्हणून रॉबर्टनं अर्ज केला होता, त्यावर सुनावणी होणारच होती पण त्या दिवशी सकाळी तो उठलाच नाही. त्याचं झोपेतच निधन झालं.

रॉबर्टच्या वकिलानं प्रयत्नांची पराकाष्ठा करत त्याचे हस्तलिखित मिळवले पण सरकारी दबावामुळे त्याला कुणी प्रकाशक मिळाला नाही. शेवटी ई-बूकच्या स्वरूपात हा सगळा ठेवा उलगडला गेला, ज्यात कारागृहातील भ्रष्टाचार-न्यायव्यवस्थेतील त्रुटि-सामाजिक आंतर्विरोध या सगळ्यांवरही रॉबर्टनं बोचरं भाष्य केलं होतं. ‘कुख्यात गुन्हेगार’ या टॅगपासून सुरू झालेला रॉबर्टचा प्रवास बुद्धिमान व्यक्ती व्हाया दर्जेदार लेखक ते अव्वल ऑर्निथॉलॉजिस्ट पर्यंत येऊन पोहोचला. गेल्या आठवड्यात पक्षी सप्ताह आणि भारताचे बर्डमॅन असलेल्या सलीम अलींच्या जन्मदिनी त्यांची गोष्ट सांगितली होती. ‘थोडा गोड बराच कटू’ असला तरी अमेरिकेचा बर्डमॅन असलेल्या रॉबर्टचा आज स्मृतीदिन. त्याच्यातल्या पक्षीतज्ज्ञाला सलामच !