महाराष्ट्रात पावसाने जोरदार हजेरी लावली आहे. पुणे, मुंबई, कोल्हापूरसह अनेक जिल्ह्यांमध्ये मुसळधार पावसामुळे धरणे तुडुंब भरली आहेत. यामुळे धरणातून पाण्याचा विसर्ग सुरू झाला असून, नद्यांना पूर आल्याने जनजीवन विस्कळीत झाले आहे. प्रशासनाने नागरिकांना सतर्क राहण्याच्या सूचना दिल्या आहेत. या परिस्थितीत ‘क्युसेक’, ‘टीएमसी’ आणि ‘विसर्ग’ हे शब्द सतत ऐकायला मिळत आहेत. पण याचा नेमका अर्थ काय? चला, हे सोप्या शब्दात समजून घेऊ.

क्युसेक: पाण्याच्या प्रवाहाचे मोजमाप

‘क्युसेक’ म्हणजे ‘क्युबिक फीट पर सेकंड’ (Cubic Feet per Second). हे धरणातून बाहेर सोडल्या जाणाऱ्या पाण्याच्या प्रवाहाचे मापन करते. एक क्युसेक म्हणजे दर सेकंदाला एक घनफूट पाणी बाहेर पडते. उदाहरणार्थ, जर धरणातून १०,००० क्युसेक पाणी सोडले जात असेल, तर दर सेकंदाला १०,००० घनफूट पाणी बाहेर पडत आहे. हे मोजमाप धरणातील पाण्याचा प्रवाह नियंत्रित करण्यासाठी वापरले जाते, जेणेकरून पूरपरिस्थिती टाळता येईल.

टीएमसी: पाण्याच्या साठ्याचे एकक

‘टीएमसी’ म्हणजे ‘थाऊसंड मिलियन क्युबिक फीट’ (Thousand Million Cubic Feet). हे धरणातील पाण्याच्या साठ्याचे मापन करण्यासाठी वापरले जाते. एक टीएमसी म्हणजे १००० दशलक्ष घनफूट पाणी. धरणाची पाणी साठवण क्षमता मोजण्यासाठी हे एकक उपयुक्त आहे. उदाहरणार्थ, खडकवासला धरणाची क्षमता सुमारे २ टीएमसी आहे, म्हणजेच ते २००० दशलक्ष घनफूट पाणी साठवू शकते. हे एकक धरणातील पाण्याचे नियोजन आणि वितरणासाठी महत्त्वाचे आहे.

विसर्ग: धरणातून पाण्याचा प्रवाह

विसर्ग म्हणजे धरणातून नियंत्रितपणे बाहेर सोडले जाणारे पाणी. जेव्हा धरणे पावसामुळे भरतात, तेव्हा अतिरिक्त पाणी नद्यांमध्ये सोडावे लागते, यालाच विसर्ग म्हणतात. हा विसर्ग क्युसेक किंवा टीएमसीमध्ये मोजला जातो. जर विसर्ग नियंत्रित नसेल, तर नद्यांना पूर येऊन शेती, घरे आणि रस्त्यांचे नुकसान होऊ शकते. त्यामुळे विसर्गाचे योग्य नियोजन करणे अत्यंत आवश्यक आहे.

पाणी व्यवस्थापनाचे महत्त्व

महाराष्ट्रातील पूरपरिस्थिती पाहता, क्युसेक, टीएमसी आणि विसर्ग या संज्ञांचे महत्त्व अधोरेखित होते. धरणातील पाण्याचे व्यवस्थापन, पूर नियंत्रण आणि पाणीवितरणासाठी या एककांचा वापर केला जातो. प्रशासन या मापदंडांच्या आधारे धरणातून किती पाणी सोडायचे, याचा निर्णय घेते. यामुळे पूरपरिस्थिती टाळण्यास मदत होते आणि शेती, पिण्याचे पाणी आणि उद्योगांसाठी पाण्याचा पुरवठा सुनिश्चित होतो.

नागरिकांसाठी सतर्कतेचा इशारा

महाराष्ट्रातील अनेक भागांत पावसाचा जोर कायम आहे. कोल्हापूरातील पंचगंगा नदी, पुण्यातील मुळा-मुठा आणि मुंबईतील मिठी नदीला पूर आला आहे. प्रशासनाने नागरिकांना नदीकाठच्या भागात न जाण्याचा आणि सतर्क राहण्याचा सल्ला दिला आहे. धरणातून होणाऱ्या विसर्गामुळे पूरपरिस्थिती निर्माण होऊ शकते, त्यामुळे स्थानिक प्रशासनाच्या सूचनांचे पालन करणे आवश्यक आहे.