आर्थिक निर्णय 'फायनान्शियल इन्फ्लूएंसर' च्या सल्ल्यानुसार घेणे योग्य की...?

त्रिवेश डी.

कोविड महासाथीनंतरच्या जगात एक नवी घटना उदयास आली आहे- प्रभाव पाडणाऱ्या लोकांचा उदय झाला आहे; विशेषतः आर्थिक क्षेत्रात. सुरुवातीला हे प्रभावशील लोक प्रवास, अन्न आणि लक्झरी आरामदायी जीवन यासारख्या जीवनशैलीशी संबंधित होते. परंतु, हळूहळू त्यांनी आरोग्य, फिटनेस, स्वयंपाक आणि अगदी वित्त यांसारख्या क्षेत्रांपर्यंत पोहोच वाढवली आहे.

या आर्थिक प्रभावशाली लोकांना सामान्यतः ‘फिनफ्लुएंसर’ असं म्हटलं जातं. ते आर्थिक शिक्षणाचे महत्त्वाचे स्रोत बनले आहेत. आर्थिक सल्लागार सेवेमध्ये त्यांना परवाना किंवा पात्रता नसतानाही, फिनफ्लुएंसर सर्वसामान्य लोकांसाठी जटिल आर्थिक संकल्पना सुलभ करतात.

यामुळे अनेक व्यक्तींनी सल्ल्याचा पारंपरिक स्रोत सोडून आर्थिक मार्गदर्शनासाठी फिनफ्लुएंसरवर अवलंबून राहायला सुरुवात केली आहे.

ज्या देशात वित्तीय साक्षरता जागतिक सरासरीपेक्षा सहा टक्क्यांनी कमी आहे, तिथे फिनफ्लुएंसरवरील हे अवलंबित्व ग्राहकांसाठी महत्त्वाची जोखीम निर्माण करते.

स्टार्ट-अपचे व्यवसाय वाढविण्यासाठी या प्रभावकर्त्या लोकांसोबत भागीदारी करण्याचे प्रमाण वाढत असल्याने, नियामक निरीक्षणाची गरज स्पष्ट झाली आहे.

भारतात, आर्थिक सल्ल्यासाठी नियामक लँडस्केप सुस्थापित आहे. गुंतवणूक सल्लागार सेबी (गुंतवणूक सल्लागार) विनियम, २०१३ द्वारे शासित आहेत, तर संशोधन विश्लेषक सेबी (संशोधन विश्लेषक) नियम, २०१४ अंतर्गत येतात.

हे नियम कठोर अनुपालन आवश्यकता मांडतात. त्यामध्ये पात्रता, प्रमाणपत्रे आणि हितसंबंधांचे प्रकटीकरण समाविष्ट आहे. परंतु, फिनफ्लूएन्सर, जे बहुतेकदा विनामूल्य सल्ला देतात आणि ते सार्वजनिकरीत्या उपलब्ध करून देतात.

ते या नियमांद्वारे परिभाषित केल्यानुसार ‘गुंतवणूक सल्लागार’ किंवा ‘संशोधन विश्लेषक’ या निकषांमध्ये बसत नाहीत.

अगदी ‘सेबी’द्वारे, ५ एप्रिल २०२३ रोजी ‘गुंतवणूक सल्लागार (IA) आणि संशोधन विश्लेषकांसाठी जाहिरात कोड (RA)’ सादर केले गेले. त्यातही केवळ नोंदणीकृत सल्लागार आणि विश्लेषकांवर लक्ष केंद्रित करण्यात आले असून, त्यात फिनफ्लूएन्सरचा समावेश नाही.

पारदर्शकता वाढविण्याचा प्रयत्न

मार्च २०२३ पर्यंत, भारतात ‘सेबी’कडे १३२८ नोंदणीकृत गुंतवणूक सल्लागार आहेत. काही एजंटांकडून गैरवापर होत असल्याने ‘सेबी’ने परवाने देण्याचे काम कडक केले आहे. सध्याची नियामक चौकट प्रामुख्याने फसव्या आणि अयोग्य व्यापार पद्धतींवर लक्ष केंद्रित करते. त्यामुळे नोंदणी नसलेले फिनफ्लूएंसरना क्षेत्रात कार्यरत राहतात.

ही दरी गुंतवणूकदारांना फिनफ्लूएन्सिंगशी संबंधित संभाव्य जोखमीपासून सुरक्षित ठेवण्यासाठी अनुकूल नियामक व्यवस्था गरजेची बनवते. सिक्युरिटीज अँड एक्स्चेंज बोर्ड ऑफ इंडियाने (सेबी) अॅडव्हर्टायझिंग स्टँडर्ड्स कौन्सिल ऑफ इंडिया (ASCI) सोबत सहकार्य केले आहे.

‘सेबी’ने २५ ऑगस्ट २०२३ रोजी एक सल्लापत्र जारी केले. ‘सेबी’ने घेतलेल्या या अनपेक्षित; परंतु अत्यंत आवश्यक पावलामुळे ‘सेबी’कडे अनिवार्य नोंदणी आणि विशिष्ट मार्गदर्शक तत्त्वांचे पालन करण्यासह फिनफ्लूएंसरचे नियमन प्रस्तावित आहे.

जोडीला, पेपरमध्ये नोंदणी नसलेल्या फिनफ्लूएंसरना प्रचारात्मक उपक्रमांसाठी म्युच्युअल फंड आणि स्टॉक ब्रोकरसह भागीदारी करण्यावर बंदी घालण्याची सूचना दिली आहे.

गुंतवणूकदारांनी माहितीपूर्ण निर्णय घेणे आणि खोट्या आश्वासनांनी वाहून जाऊ नये यावर लक्ष केंद्रित करत हा नियमन उपक्रम गुंतवणूकदारांचे संरक्षण आणि उद्योगात पारदर्शकता वाढविण्याचा प्रयत्न करतो.

हे नियम वित्तीय बाजारांची अखंडता आणि पारदर्शकता सुनिश्चित करण्याच्या दिशेने एक महत्त्वपूर्ण पाऊल सुनिश्चित करत असताना, फिनफ्लूएंसरच्या व्यापकतेचा जागतिक मानकांनुसार विचार केला पाहिजे.

उदयोन्मुख तंत्रज्ञानाशी जुळवून घेणे आणि ज्या ऑनलाइन प्लॅटफॉर्मवर फिनफ्लूएंसर कार्यरत आहेत, त्यांचे प्रभावीपणे नियमन करणे हे ‘सेबी’साठी सध्याचे आव्हान असेल.

नियामकांना डिजिटल वित्तीय सेवांच्या घडामोडींशी ताळमेळ राखणे अत्यावश्यक बनवत सोशल मीडियाचा उदय ‘जेन-झेड’ लोकसंख्येच्या आर्थिक निर्णयांवर मोठा परिणाम करत आहे.

एकाच वेळी व्यापक सुधारणा साध्य करणे कठीण ठरू शकते, परंतु हे नियम आर्थिक सल्ल्याच्या विकसित होत असलेल्या परिक्षेत्राला संबोधित करण्यासाठी एक मूलभूत चौकट तयार करतात.

‘सेबी’ची सक्रिय भूमिका कौतुकास्पद

फिनफ्लूएंसरचे नियमन करण्यासाठी ‘सेबी’ची सक्रिय भूमिका खूप कौतुकास्पद आहे. फिननफ्लूएंसरबाबतची मूलभूत समस्या आर्थिक सल्ला प्रदान करताना त्यांच्यामध्ये असू शकणाऱ्या संभाव्य कौशल्य अभावामध्ये आहे.

काही आशय निर्मात्यांकडे विश्वासार्ह क्रेडेन्शियल्स असले तरी त्यांना आर्थिक सल्ला देण्यासाठी कोणत्याही नियामक प्राधिकरणाद्वारे परवाना मिळालेला नाही. फिनफ्लूएंसरनी उद्योगमानकांचे पालन न करता सल्लागार सेवांचे व्यावसायिकीकरण केले आहे.

ग्राहकांना संभाव्य धोक्यांची माहिती दिली जाते, याची खात्री करण्याची जबाबदारी ओळखतानाच त्यांना मोठ्या प्रमाणात वाढलेल्या फिनफ्लूएंसरकडून फायदा होत असतो.

फिनफ्लूएंसरनी ठेवलेल्या अवास्तव अपेक्षांनी ‘सेबी’च्या सल्लापत्राला झटपट पैसे कमावण्याच्या अवास्तव आर्थिक स्वप्नांची विक्री न करता आर्थिक समावेशनाला प्रोत्साहन देण्याची गरज मांडण्यासाठी प्रवृत्त केले आहे.

आव्हानांना तोंड देण्याची बांधिलकी

फिनफ्लूएंसरनी निर्माण केलेल्या आव्हानांना तोंड देण्याची ‘सेबी’ची बांधिलकी भारताच्या आर्थिक परिसंस्थेची विश्वासार्हता आणि स्थैर्य राखण्यासाठी महत्त्वपूर्ण आहे.

नियम केल्यामुळे बाजारपेठेतून दुर्लक्ष, अज्ञान दूर करता येऊ शकते, परंतु ते पूर्णपणे अविवेकी निर्णय काढून टाकू शकत नाही. वित्त हे एक असे क्षेत्र आहे ज्यामध्ये व्यावसायिक सल्ला आवश्यक असतो.

विशेषत: लोकांनी कष्टाने कमावलेल्या पैशांशी व्यवहार करताना तर ही मोठी जबाबदारी असते. अजिबात नियमन न करण्यापेक्षा हे थोडेफार नियमन चांगले आहे का हा प्रश्न उरतो.

आर्थिक इनफ्लूएंसर आणि डिजिटल वित्तीय सेवांच्या या विकसित होत असलेल्या क्षेत्रामध्ये जबाबदार आणि पारदर्शक पद्धतींना आकार देण्यासाठी ‘सेबी’ची भूमिका महत्त्वपूर्ण असेल. एक नियामक म्हणून, निर्णय घेण्याची प्रक्रिया पारदर्शक आणि
निःपक्षपाती केली जाईल याची खात्री करण्याची जबाबदारी त्यांच्यावर सोपविली जाते. हे नियम गुंतवणूकदारांच्या संरक्षण आणि सुरक्षिततेच्या योग्य दिशेने एक पाऊल आहे, हे निश्चित!

(लेखक ‘ट्रेडजिनी’चे मुख्य कार्यकारी अधिकारी- सीईओ आहेत.)
------------