डॉ. अविनाश भोंडवे

प्लीहेची गुंतागुंतीची रचना आणि महत्त्वाची कार्ये यामुळे मानवी शरीरातील तो एक अपरिहार्य अवयव ठरतो. रोगप्रतिकारक संरक्षण, रक्त गाळण्याची प्रक्रिया किंवा पद्धतीमध्ये आणि हेमॅटोपोईसिसमध्ये प्लीहेची भूमिका अत्यावश्यक ठरते. प्लीहेशी संबंधित रोग आणि त्यांचे परिणाम समजून घेणे वैद्यकीय व्यावसायिक आणि संशोधकांसाठी महत्त्वपूर्ण आहे.

शरीरातील कित्येक महत्त्वाचे अवयव आपल्यापैकी कित्येकांना केवळ ऐकून माहिती असतात, पण त्याच्याबद्दल मूलभूत माहिती सहसा नसते. प्लीहा किंवा पाणथरी (स्प्लीन) हा शरीरातील असाच महत्त्वाचा, पण सर्वसामान्यांना अत्यंत कमी माहिती असलेला अवयव आहे.

प्लीहेची रचना अद्वितीय असून, तिची आरोग्यविषयक कार्ये आत्यंतिक महत्त्वाची आहेत. रोगप्रतिकार प्रणाली आणि रक्त गाळण्याच्या प्रक्रियेमध्ये प्लीहा महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते.

पोटाच्या वरच्या बाजूला, डावीकडे, छातीच्या पिंजऱ्याच्या अगदी खाली असणारी, डाव्या बाजूच्या ९व्या, १०व्या आणि ११व्या बरगड्यांनी वेढलेली प्लीहा म्हणजे एक नारिंगीच्या आकाराचा अवयव असतो. जंतूसंसर्ग, यकृताचे आजार आणि काही कर्करोगांमध्ये प्लीहा आकाराने वाढते.

डॉक्टर जेव्हा रुग्णाची शारीरिक तपासणी करतात, तेव्हा डाव्या बाजूला शेवटच्या बरगडीखाली हात ठेवून प्लीहेच्या आकारमानात वाढ झाली आहे का हे तपासतात. वाढलेल्या प्लीहेवरील उपचार त्या त्या आजाराला कारणीभूत असलेल्या अंतर्गत स्थितीनुसार करावे लागतात.

सर्वसाधारण भाषेत प्लीहेला पाणथरी असेही म्हणतात. प्रौढावस्थेत प्लीहा सर्वसाधारणपणे हाताच्या मुठीच्या आकाराची असते. हा अवयव मऊ आणि ठिसूळ असतो. प्लीहेचे वजन साधारणतः १५० ते २०० ग्रॅम असते. तिची लांबी १२ सेमी, रुंदी ७ सेमी व जाडी ३ ते ४ सेमी असते.

प्लीहेची रचना

प्लीहेमध्ये दोन प्रकारचे ऊतक (टीश्यू) असतात, लाल लगदा (रेड पल्प) ऊतक आणि पांढरा लगदा (व्हाइट पल्प) ऊतक.

पांढरा लगदा : प्लीहेचा पांढरा लगदा रोगप्रतिकारक प्रतिक्रियांसाठी अवयवाच्या ‘नियंत्रण’ केंद्रासारखा असतो. त्यामध्ये पेरिआर्टेरिओलर लिम्फॉइड शीथ (PALS) आणि फॉलिकल्स म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या विशेष क्षेत्रांचा समावेश असतो. हे क्षेत्र रोगप्रतिकारक पेशींनी समृद्ध असतात, जंतूंचे शरीरामध्ये झालेले संक्रमण ओळखण्यासाठी आणि त्यांच्याशी लढण्यासाठी महत्त्वपूर्ण असलेल्या लिम्फोसाइट या विशेष प्रकारच्या पांढऱ्या पेशी प्लीहेमध्ये मुबलक प्रमाणात असतात. रक्तप्रवाहात फिरणाऱ्या हानिकारक जिवाणूंनासुद्धा प्लीहा ओळखते आणि त्यांना प्रतिसाद देते.

लाल लगदा : याउलट, लाल लगदा प्रामुख्याने रक्त गाळण्यासंबंधी कार्य करतो. लाल लगद्याच्या आत शिरांसाठी असलेले व्हीनस सायनसेस आणि स्प्लेनिक कॉर्ड असतात. हे क्लिष्ट नेटवर्क फिल्टरचे काम करते, जुन्या किंवा खराब झालेल्या लाल रक्तपेशी तसेच प्लेटलेट रक्तप्रवाहातून काढून टाकते. रक्तातील घटकांसाठी हे एका प्रकारे ‘गुणवत्ता नियंत्रण केंद्र’ (क्वालिटी कंट्रोल सेंटर) म्हणून कार्य करते. या लाल पल्पमुळे केवळ निरोगी लाल रक्तपेशी आणि प्लेटलेट रक्तप्रवाहात फिरत राहतील याची खात्री केली जाते.

प्लीहेची कार्ये

संपूर्ण आरोग्यासाठी आवश्यक असलेली अनेक महत्त्वपूर्ण अशी विविध कार्ये करणारा प्लीहा हा एक बहुआयामी अवयव मानला जातो.

रोगप्रतिकारक प्रतिसाद : पांढऱ्या पल्पमधील लिम्फोसाइट रोगप्रतिकारक संरक्षणात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. उदाहरणार्थ, जेव्हा फ्लूच्या विषाणूसारख्या रोगजंतूंचा सामना शरीराला करावा लागतो, तेव्हा प्लीहा विषाणूला निष्प्रभ करण्यासाठी विशिष्ट प्रतिपिंडे तयार करते आणि संसर्ग दूर करण्यासाठी रोगप्रतिकारक प्रतिक्रियांचे समन्वय साधते.

रक्त गाळणे (ब्लड फिल्टरेशन) : निरोगी रक्तप्रवाह राखण्यासाठी लाल लगद्याचे रक्ताच्या फिल्टरिंगबाबतचे कार्य महत्त्वपूर्ण असते. आयुष्य पूर्ण झालेल्या जुन्या तसेच निकामी झालेल्या लाल रक्तपेशी आणि प्लेटलेट काढून टाकून, शरीराची रक्ताभिसरण प्रणाली कार्यक्षम ठेवली जाते. निकामी पेशी रक्तात टाकाऊ पदार्थ म्हणून जमा होत राहिल्यास आरोग्याला धोकादायक ठरू शकतात. प्लीहेद्वारे होणाऱ्या फिल्टरेशन प्रक्रियेमध्ये त्या पेशी गाळल्या जातात आणि रक्त ‘स्वच्छ’ राहते.

हेमॅटोपोईसिस (गर्भावस्थेतील) : गर्भाच्या विकासादरम्यान प्लीहा लाल रक्तपेशींच्या निर्मितीमध्ये भाग घेते. प्रसूती झाल्यानंतर बाळाच्या शरीरातील यकृताद्वारे हे कार्य करण्यास सुरुवात होते. तरीही बाळाच्या गर्भावस्थेतील आयुष्यात हेमॅटोपोईसिसबाबत प्लीहेची भूमिका महत्त्वाचीच ठरते.

प्लीहेचे विकार

प्लीहेसंबंधित आजार इतर आजारांसाठी रोगचिन्हे म्हणून ओळखली जातात. रोगनिदान आणि उपचारांसाठी ते महत्त्वाचे असते. प्लीहेशी संबंधित काही प्रमुख आजार आणि विकार समजून घेणे त्यासाठीच आवश्यक असते.

स्प्लेनोमेगॅली (आकाराने वाढलेली प्लीहा) : वेगवेगळ्या अंतर्गत शारीरिक विकारात प्लीहेचा आकार वाढलेला आढळतो, सहसा स्प्लेनोमेगॅलीमध्ये विशेष लक्षणे नसतात. तथापि, खालील लक्षणे अंतर्गत आजार किंवा आजारातील गुंतागुंतीमुळे उद्‍भवू शकतात:

• अॅनिमिया होणे, किंवा व्यक्तीचा चेहरा फिकट दिसू लागतो

• वारंवार जंतूसंसर्ग होऊ लागतात

• सहज रक्तस्राव होणे

• पोटाच्या वरच्या डाव्या भागात अस्वस्थता किंवा वेदना जाणवणे. कधीकधी, या वेदना डाव्या खांद्यापर्यंत पसरणे. दीर्घ श्वास घेतल्यावर वेदना वाढत जाणे

• सतत येणे खूप थकवा

• प्लीहेच्या पोटावर वाढलेल्या दबावामुळे न खाता किंवा थोडेसे खाल्ल्यानंतर पोट भरल्यासारखे वाटणे

खालील आजारांत प्लीहेचा आकार वाढतो

• लिव्हर सिऱ्हॉसिस आणि अन्य यकृताचे आजार.

• इन्फेक्शस मोनोन्यूक्लिओसिससारखे विषाणूजन्य आजार

• नायमन-पिक डिसीज आणि गाऊचर्स डिसीजसारखे काही चयापचय विकार

• एंडोकार्डिटिस किंवा सिफिलीससारखे जिवाणूजन्य आजार

• रक्तात गुठळ्या निर्माण झाल्यास प्लीहेमधील रक्तप्रवाह कमी होऊन होणारे आजार

• मलेरियासारखे परजीवींमुळे होणारे संक्रमण

• मायलोप्रोलिफेरेटिव्ह निओप्लाझम, ल्युकेमिया किंवा कोणताही लिम्फोमा

• लाल रक्तपेशी नष्ट होतात असा हेमोलायटिक अॅनिमिया

स्प्लीनेक्टॉमी : गंभीर आघात, प्लीहा फुटणे किंवा आनुवंशिक स्फेरोसाइटोसिससारख्या आजारांमध्ये प्लीहा शस्त्रक्रियेने काढून टाकणे (स्प्लीनेक्टॉमी) आवश्यक ठरते. तथापि, स्प्लीनेक्टॉमीनंतर त्या रुग्णाची संक्रमणाबाबतची संवेदनशीलता लक्षणीयरित्या वाढते, विशेषतः स्ट्रेप्टोकॉकस न्यूमोनियासारख्या एन्कॅप्स्युलेटेड बॅक्टेरियापासून जिवाणूसंसर्गाची शक्यता वाढते. स्प्लीनेक्टॉमी केलेल्या रुग्णांना आजीवन लसीकरण आणि प्रतिजैविक रोगप्रतिबंधक औषधांची आवश्यकता असते.

स्प्लीनोसिस : स्प्लीनेक्टॉमीनंतर प्लीहेचे तुकडे अनावधानाने पोटाच्या पोकळीत विखुरले जाऊ शकतात. हे तुकडे स्प्लीनोसिस नावाच्या लहान, अतिरिक्त प्लीहेत (अॅक्सेसरी प्लीन) विकसित होऊ शकतात. स्प्लीनोसिसची परिस्थिती उद्‍भवल्यावर सुरुवातीच्या काळात वैद्यकीय तपासणीत ते ट्यूमर म्हणून चुकीने गणले जाऊ शकतात.

हायपरस्प्लेनिझम : प्लीहा अतिक्रियाशील झालेली असते तेव्हा ही स्थिती उद्‌भवते. लाल रक्तपेशींचा त्यामुळे अकाली नाश होतो. परिणामतः अॅनिमिया, थ्रोम्बोसाइटोपेनिया (कमी प्लेटलेट संख्या) किंवा ल्युकोपेनिया (पांढऱ्या रक्त पेशींची कमी संख्या) असे विकार उद्‌भवू शकतात. यकृताच्या सिऱ्हॉसिसमध्ये हायपरस्प्लेनिझमला चालना मिळते. या स्थितीत प्लेटलेटची रक्तातील संख्या कमी होते आणि मोठ्या प्रमाणात रक्तस्राव होण्याची शक्यता असते.

प्लीहेच्या आजारांचे निदान

प्लीहेच्या कोणत्याही आजाराचे निदान करण्यासाठी खालील चाचण्या केल्या जातात.

रक्त तपासणी : सीबीसी किंवा हिमोग्रॅम ही प्राथमिक चाचणी केली जाते. यामध्ये रक्तातील लाल रक्तपेशी, पांढऱ्या रक्तपेशी आणि प्लेटलेटची एकूण संख्या कळते व त्यायोगे आजाराचे निदान करता येते.

सीटी स्कॅन आणि अल्ट्रासोनोग्राफीः या प्रगत इमेजिंग तंत्रांद्वारे प्लीहेचा आकार अचूकपणे मोजण्यात मदत होते. प्लीहेमुळे इतर अंतर्गत अवयवांवर येणारा दबावदेखील यामध्ये कळू शकतो.

एमआरआय : चुंबकीय अनुनाद इमेजिंग हेसुद्धा इमेजिंग तंत्र आहे. त्यातून प्लीहेला होणाऱ्या रक्तपुरवठ्याचे मोजमाप करता येते.

यकृत कार्याच्या चाचण्या- लिव्हर फंक्शन टेस्ट.

अस्थिमज्जा तपासणी.

बोन मॅरो बायोप्सी किंवा बोन मॅरो अॅस्पिरेशन.

बायोप्सीः निदानासाठी एफएनएसी किंवा फाइन-नीडल अॅस्पिरेशन सायटोलॉजी क्वचित केली जाते. यात प्लीहेतून रक्तस्राव होऊन आजारात गुंतागुंत होण्याची शक्यता असते.

हिस्टोपॅथोलॉजीः अनेक तपासण्या करूनही जेव्हा आजाराचे कारण सापडत नाही, तेव्हा शस्त्रक्रिया करून प्लीहा काढून टाकण्याची शिफारस केली जाते. यानंतर पॅथोफिजियोलॉजिकल तपासणी केली जाते. या तपासणीतून स्प्लीनोमेगॅलीचे नेमके कारण सापडू शकते.

प्रतिबंध

लसीकरणाबाबत अद्ययावत राहाणे.

प्लीहेशी संबंधित आजार असल्यास फुटबॉल, सॉकर आणि हॉकी यांसारखे रफटफ खेळ टाळावेत, कारण त्यात प्लीहेला इजा होऊन ती फाटू शकते.

चारचाकी वाहनातून प्रवास करताना सीटबेल्ट लावल्यास अपघातामुळे प्लीहेला होणारी संभाव्य गंभीर दुखापत टाळता येते.

स्प्लीनेक्टॉमीनंतर आहाराबाबत काळजी घेणे गरजेचे असते. खूप थंड, खूप कच्चे पदार्थ खाणे टाळावे, पाण्याचे प्रमाण जास्त असलेल्या आहारामुळे सेल्युलाईटची निर्मिती होऊन दाह निर्माण होऊ शकतो. साखरेचे अतिरिक्त सेवन टाळावे. त्यामुळे स्वादुपिंडावरील कार्याचा बोजा वाढतो आणि त्याचा परिणाम प्लीहेवर होऊ शकतो. आहाराची पद्धत आणि वेळा नियमित असाव्यात. खाण्याबाबत असलेल्या अनियमित सवयींमुळे प्लीहेमध्ये वेदना होऊ शकतात.

थोडक्यात, प्लीहेची गुंतागुंतीची रचना आणि महत्त्वाची कार्ये यामुळे मानवी शरीरातील तो एक अपरिहार्य अवयव ठरतो. रोगप्रतिकारक संरक्षण, रक्त गाळण्याची प्रक्रिया किंवा पद्धती आणि हेमॅटोपोईसिसमध्ये प्लीहेची भूमिका अत्यावश्यक ठरते. प्लीहेशी संबंधित रोग आणि त्यांचे परिणाम समजून घेणे वैद्यकीय व्यावसायिक आणि संशोधकांसाठी महत्त्वपूर्ण असते, कारण प्लीहेवर परिणाम करणाऱ्या परिस्थितींचे चांगले निदान, उपचार आणि व्यवस्थापन करण्याबाबत डॉक्टरांना सक्षम करते. चालू असलेल्या वैज्ञानिक संशोधनामुळे प्लीहेविषयीचे आपले ज्ञान अधिक सखोल होत जाते आहे. परिणामतः वैद्यकीय सेवा आणि उपचारांमधला प्रगतीचा मार्ग मोकळा होऊ शकतो

--------------