#स्पर्धापरीक्षा - गुरुत्वीय लहरीचा संशोधनात्मक प्रयोग

अमेरिकेतील लिविंगस्टन आम हॅनफर्ड येथे इंटरफेरोमीटर ग्रॅव्हिटेशनल व्हेव्ह ऑब्झर्व्हेटरीच्या जुळ्या वेधशाळा आहेत. काटकोनात एकमेकांशी जोडलेल्या चार किलोमीटर लांबीच्या बोगद्यातून लेझर किरण सोडले जातात. बोगद्याच्या शेवटी लावलेल्या आरशांवरून त्यांचे परावर्तन होते. परावर्तित झालेले किरण हे डिटेक्‍टरद्वारे पकडले जातात. 12 सप्टेंबर 2015 रोजी लेझर किरणां- मध्ये अतिशय सूक्ष्म हालचालींची नोंद झाली. भारतीय शास्रज्ञांनी विकसित केलेल्या मॉडेलद्वारे या नोंदींचे विश्‍लेषण करण्यात आले. सापेक्षतावादाच्या सिद्धांतानुसार या नोंदी तपासण्यात आल्या, त्या वेळी दोन कृष्णविवरांच्या टकरीतून निर्माण झालेल्या त्या गुरुत्वीय लहरी असल्याचे स्पष्ट झाले. सूर्याच्या वस्तुमानानुसार 36 व 29 पट अधिक वस्तुमानाच्या कृष्णविवराची टक्कर होऊन 62 पटींनी मोठे कृष्णविवर तयार झाल्याचे शास्रज्ञांचे मत आहे. या वेळी तयार झालेल्या गुरुत्वीय लहरी 1.3 अब्ज वर्षांनी 12 सप्टेंबर 2015 रोजी पृथ्वीपर्यंत पोचल्या व त्या नोंदविल्या गेल्या. 

या लहरींचं आतापर्यंत थेट निरीक्षण झालेले नव्हते. पण अप्रत्यक्षरीत्या त्या शोधल्या गेल्या होत्या. 1993 चा भौतिकशास्रातला नोबेल पुरस्कार हल्स-टेलर द्वैती ताऱ्यांच्या निरीक्षण करणाऱ्या शास्रज्ञांना मिळाला. त्यांनी सांगितले होते, की दोन तारे धडकल्यानंतर त्यांच्या कक्षेत किंचित बदल झाला आहे. त्यांनी गुरुत्वीय लहरी या काही गणिती आकडेमोडीपलीकडे असतील हे अप्रत्यक्ष निरीक्षणामधून दाखवले होते. 

भारतीयांचा सहभाग भारतातील सुमारे 61 शास्रज्ञ या प्रयोगात सहभागी झाले होते. त्यात "आयुका'तील प्रा. संजीव धुरंधर, सुकांत बोस, सेंधिल राजा, राजेश नायक, वरुण भालेराव, भूषण गद्रे, आयआयटी गांधीनगरचे प्रा. आनंद सेनगुप्ता, तिरुअनंतपुरम येथील आयसर संस्थेच्या अर्चना पै, टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्चचे सी. एस. उन्नीकृष्णन, चेन्नई मॅथॅमॅटिकल इन्स्टिट्यूटचे के. जी. अरुण, बंगळूरचे पी. अजित, इन्स्टिट्यूट ऑफ प्लाझ्मा रिसर्च झियाउद्दीन खान यांचा यात सहभाग होता. इंडियन इनिशिएटिव्ह इन ग्रॅव्हिटेशनल वेव्ह ऑब्झर्व्हेशन या प्रकल्पांतर्गत भारतीय शास्रज्ञ सहभागी झाले होते. या प्रयोगाचा पुढचा टप्पा म्हणून भारतातही ग्रॅव्हिटेशनल वेव्ह ऑब्झर्व्हेशन प्रयोगशाळा उभारण्याच्या हालचाली सुरू झाल्या आहेत. त्यासाठी महाराष्ट्रातील औंढा नागनाथ जवळील दुधाळा येथील जागेची पाहणीही झाली आहे. 

भविष्यातील उपयोग 

• अचूक जीपीएस तंत्रज्ञानासाठी 
• स्थिर रेसर तंत्रज्ञानाच्या विकासासाठी. ब्लडलेस सर्जरी, हाय परफॉर्मन्स कॉम्प्युटिंगला फायदा 
• मोठ्या अवकाश मोहिमांसाठी 
• विश्‍वाच्या उत्पत्तीनंतरच्या स्थितीच्या शोधासाठी 
• गुरुत्वीय लहरींच्या संशोधनाचा इतिहास 
• 1915 - अल्बर्ट आईनस्टाईन यांनी व्यापक सापेक्षता सिद्धांत मांडला. 
• 1916 - प्रचंड वस्तू विशिष्ट मार्गाने फिरत असल्याने गुरुत्वीय लहरी निर्माण होतात, असे आईनस्टाईन यांनी सांगितले. 
• 1962- रशियन भौतिकशास्रज्ञ एम. ई. गेर्त्सेन्शतीन आणि व्ही. पुस्तोव्होविट यांनी गरुत्वीय लहरींचा वेध घेण्यासाठी ऑप्टिकल पद्धतीने एक रेखाकृती संशोधन पत्रात प्रसिद्ध केली. 
• 1969- भौतिकशास्रज्ञ जोसेफ वेबर यांनी असा दावा केला, की प्रचंड अल्युमिनियम वृत्तचित्ती-प्रतिध्वनीने गुरुत्वीय लहरी शोधण्याचे प्रयत्न अपयशी ठरले. 
• 1972- मॅसॅच्युसेटस इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्‍नॉलॉजीचे रेनर वेईस यांनी गुरुत्वीय लहरींचा वेध घेण्यासाठी स्वतंत्रपणे ऑप्टिकल पद्धत प्रस्तावित केली. 
• 1974 - खगोलशास्रज्ञांनी परिभ्रमण करणारा स्पंदन पावणारा न्यूट्रॉन तारा शोधला. गुरुत्वाकर्षणीय किरणोत्सारामुळे हळूहळू त्याची गती मंदावत होती. या शोधासाठी नोबेल पुरस्कार देण्यात आला. 
• 1979 - नॅशनल सायन्स फाउंडेशनने (एनएसएफ) पॅसाडेनातील कॅलिफोर्निया इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्‍नॉलॉजी आणि एमआयटीला "लायगो'साठी आराखडा विकसित करण्यासाठी निधी दिला. 
• 1990 - एनएसएफने लायगोच्या प्रयोगासाठी 25 कोटी अमेरिकन डॉलर देण्याची तयारी दाखविली. 
• 1992 - वॉशिंग्टन आणि लुईझियानामधील ठिकाणे लायगोच्या सोयींसाठी निवडण्यात आली. त्यानंतर दोन वर्षांनी बांधकामाला सुरवात. 
• 1995 - जर्मनीमध्ये जीईओ 600 ग्रॅव्हिटेशनल वेव्ह डिटेक्‍टरच्या बांधकामास सुरूवात झाली. 2002 पासून माहिती मिळायला प्रारंभ झाला. 
• 1996 - इटालीमध्ये व्हिर्गो ग्रॅव्हिटेशनल वेव्ह डिटेक्‍टरच्या बांधकामास प्रारंभ झाला. 2007 मध्ये तेथून माहिती घ्यायला प्रारंभ झाला. 
• 2002-2010 - लायगो प्रारंभिक अवस्थेत सुरू राहिले. 
• 2007 - लायगो आणि व्हिर्गो प्रयोगशाळांनी माहिती एकमेकांना द्यायची तयारी दाखविली. त्यांनी गुरुत्वाकर्षण लहरी शोधण्यासाठी जागतिक नेटवर्क तयार केले. 
• 2010-2015 - लायगो डिटेक्‍टरचा दर्जा वाढविण्यासाठी 20.5 कोटी अमेरिकी डॉलर खर्च झाले. 
• 2015 - सुधारित लायगोने प्रारंभिक शोधाला सुरवात केली. 
• 12 सप्टेंबर 2015 - दोन कृष्णविवरांच्या टकरीतून गुरुत्वीय लहरी निर्माण झाल्याची लायगोत नोंद. 
• 11 फेब्रुवारी 2016 - गुरुत्वीय लहरी सापडल्याची "लायगो'ची घोषणा. 

स्पर्धा परीक्षांच्या तयारीसाठी महत्त्वाच्या विषयांवरील आणखी लेख वाचा-

#स्पर्धापरीक्षा - गंगा नदी

#स्पर्धापरीक्षा - डोनाल्ड ट्रम्प

#स्पर्धापरीक्षा - राष्ट्रीय जलमार्ग प्रकल्प

#स्पर्धापरीक्षा - महाराष्ट्राचे इलेक्‍ट्रॉनिक्‍स धोरण

#स्पर्धापरीक्षा -भारताची पहिली एकात्मिक संरक्षण-संदेशवहन प्रणाली

#स्पर्धापरीक्षा - 'पीएसएलव्ही' अग्निबाणाचे प्रक्षेपण

#स्पर्धापरीक्षा - 'आयएनएस चेन्नई'

#स्पर्धापरीक्षा - 'झिरो डिफेक्ट झिरो इफेक्ट' योजना

#स्पर्धापरीक्षा - नोटाबंदी

#स्पर्धापरीक्षा - मनरेगा योजना

#स्पर्धापरीक्षा - भारताची संपूर्ण स्वदेशी उपग्रह यंत्रणा 'नाविक'

#स्पर्धापरीक्षा - भारताचे रणगाडा विरोधी नाग क्षेपणास्त्र

#स्पर्धापरीक्षा - राष्ट्रीय फलोत्पादन अभियान

#स्पर्धापरीक्षा - भारत आणि ब्रिक्स परिषद

#स्पर्धापरीक्षा - भारत आणि रशियादरम्यान संरक्षण, ऊर्जा क्षेत्रांत करार

#स्पर्धापरीक्षा - बलुचिस्तान

#स्पर्धापरीक्षा - प्रधानमंत्री पीक विमा योजना